حل و فصل دعاوی اراضی زراعی و باغی: راهنمای جامع

بررسی حقوق و تکالیف زارع و مالک در نظام بهره‌برداری اراضی کشاورزی

 

قانون روابط زارع و مالک، مصوب پس از اصلاحات ارضی، با هدف تنظیم دقیق مناسبات میان بهره‌برداران و صاحبان اراضی کشاورزی و باغی به تصویب رسید.

این قانون به تعیین وظایف و حقوق متقابل طرفین در زمینه تولید محصولات کشاورزی، نگهداری از منابع و تقسیم عادلانه سود حاصل از زراعت می‌پردازد. در این مقاله، به بررسی جامع مواد مهم این قانون، به ویژه ماده بیستم و مواد مرتبط با آن، خواهیم پرداخت تا درک روشنی از این روابط و تکالیف ایجاد نماییم.

 وظایف مالک در قبال زارع

ماده بیستم قانون روابط زارع و مالک، به تفصیل وظایف مالک را در قبال زارع برمی‌شمارد. این وظایف با هدف تامین زیرساخت‌های لازم برای تولید پایدار و کاهش بار مالی از دوش زارع تعیین شده‌اند.

تامین و نگهداری منابع آبی

نخستین وظیفه مالک، طبق بند الف ماده بیستم، پرداخت کلیه مخارج مربوط به مرمت، نگهداری و بهره‌برداری از منابع آبی است. این شامل تنقیه، نوکنی، لایروبی قنوات، هزینه آب رودخانه‌ها و انهار، احداث و تعمیر ناوسیمان، سدبند، جداول، استخر و برکه‌ها بر اساس مقررات و عرف محل می‌شود. این امر تضمین می‌کند که زارع به آب کافی و مناسب برای کشت دسترسی داشته باشد و دغدغه‌ای از بابت هزینه‌های سنگین نگهداری منابع آبی نداشته باشد.

تامین هزینه‌های آبیاری نوین

در نقاطی که استفاده از موتور و تلمبه برای آبیاری رایج است، پرداخت هزینه‌های مربوطه نیز بر عهده مالک قرار دارد. علاوه بر این، مالک موظف است برای بهره‌گیری از وسایل جدید و کارآمد در امر آبیاری تلاش نماید. تبصره این بند، امکان توافق خاص بین مالک و زارع در خصوص پرداخت هزینه و استفاده از تلمبه و موتور آب را پیش‌بینی کرده است که در صورت وجود چنین قراردادی، مفاد آن ملاک عمل خواهد بود.

تهیه و بهبود بذر

تهیه بذر مناسب در مناطقی که عرفاً بر عهده مالک است، از دیگر وظایف او محسوب می‌شود. همچنین، در نقاطی که تهیه بذر به عهده زارع است، مالک موظف به همکاری و تشریک مساعی با زارع برای تبدیل و بهبود کیفیت بذر می‌باشد. این امر نقش مهمی در افزایش بهره‌وری و کیفیت محصولات کشاورزی ایفا می‌کند.

سایر وظایف قانونی و عرفی

علاوه بر موارد ذکر شده، مالک موظف به انجام سایر وظایف و تکالیفی است که به موجب قوانین و آیین‌نامه‌های دیگر تعیین شده یا خواهند شد. همچنین، وظایفی که طبق عرف و عادت هر محل به طور خاص بر عهده مالک است نیز باید توسط او انجام پذیرد.

 تکالیف زارع در فرآیند تولید

بند ب ماده بیستم قانون روابط زارع و مالک به تعیین وظایف زارع در فرآیند تولید محصولات کشاورزی می‌پردازد. این وظایف عمدتاً شامل اقدامات اجرایی مربوط به کاشت، داشت و برداشت محصول است.

 انجام عملیات زراعی

انجام کلیه عملیات زراعی از قبیل شخم زدن، آماده نمودن زمین برای کشت، مراقبت‌های زراعی (مانند وجین و سمپاشی)، برداشت محصول و سایر اقدامات لازم طبق عرف محل بر عهده زارع است. این امر نشان‌دهنده نقش محوری زارع در فرآیند تولید و لزوم تخصص و مهارت او در این زمینه است.

 تهیه بذر در مناطق مربوطه

در نقاطی که عرفاً تهیه بذر بر عهده زارع است، این وظیفه نیز بر عهده او خواهد بود. تبصره این بند اشاره می‌کند که اگر در زمان تصویب قانون، ترتیب خاصی بین مالک و زارع در خصوص مراحل زراعی وجود داشته باشد، همان ترتیب به قوت خود باقی خواهد ماند و طرفین می‌توانند برای آینده نیز بر اساس قرارداد جدیدی عمل نمایند.

وظایف مشترک مالک و زارع برای بهره‌وری پایدار

بند پ ماده بیستم به تعیین وظایف مشترک مالک و زارع می‌پردازد. این وظایف با هدف حفظ و بهره‌برداری بهینه از منابع و افزایش تولید با همکاری و همیاری طرفین تعیین شده‌اند.

حفاظت از منابع آبی و جلوگیری از اتلاف

مراقبت و حفظ و نگهداری قنوات، چاه‌ها، استخرها، جداول و انهار و تشریک مساعی برای جلوگیری از اتلاف آب و استفاده بیشتر از آن در امور زراعی از وظایف مشترک مالک و زارع است. این امر اهمیت مدیریت صحیح منابع آبی و نقش همکاری طرفین در این زمینه را نشان می‌دهد.

تامین نهاده‌ها و مقابله با آفات

پرداخت هزینه کود شیمیایی و مخارج دفع آفات نیز به طور مشترک بر عهده مالک و زارع است. تبصره این بند تصریح می‌کند که هر یک از طرفین که این هزینه‌ها را پرداخت کند، می‌تواند قبل از تقسیم محصول معادل بهای آن را برداشت نماید. این امر به تسهیل دسترسی به نهاده‌های ضروری و حفظ سلامت محصولات کمک می‌کند.

پرداخت هزینه‌های محلی

پرداخت حقوق کدخدا، دشتبان، میراب و امثال آن‌ها طبق عرف و عادت محل نیز از وظایف مشترک مالک و زارع است. این امر نشان‌دهنده توجه قانون به ساختارهای سنتی مدیریت روستا و لزوم مشارکت طرفین در تامین هزینه‌های مربوطه است.

 نگهداری از اموال عمومی و خصوصی

مراقبت در حفظ و نگهداری اشجار و باغات و همچنین موسسات و ابنیه عمومی از قبیل مدرسه و آب انبار نیز از وظایف مشترک محسوب می‌شود. این امر بر اهمیت حفظ محیط زیست و دارایی‌های عمومی برای بهره‌مندی همه ذینفعان تاکید دارد.

 ارائه اطلاعات و همکاری با نهادهای دولتی

ارائه اطلاعات لازم از منابع تولید و امور زراعی و اجتماعی ده به مامورین وزارت کشاورزی و اجرای دستورات فنی و راهنمایی‌های آنان که به منظور توسعه سطح کشت و بهبود امور زراعی صادر می‌شود، از دیگر وظایف مشترک است. تبصره این بند تاکید می‌کند که از تاریخ تصویب این قانون، تغییر نسق زراعی در دهات ممنوع است و هر زارع همان زمینی را در اختیار خواهد داشت که در تاریخ تصویب قانون برای زراعت در اختیار داشته است.

ضمانت اجرای تکالیف مالک و زارع

مواد بعدی قانون روابط زارع و مالک به تعیین ضمانت اجرا برای عدم ایفای وظایف توسط هر یک از طرفین می‌پردازد.

 عدم ایفای وظایف مالک (ماده بیست و یکم)

ماده بیست و یکم مقرر می‌دارد که اگر مالک به موقع تمام یا قسمتی از وظایف خود را انجام ندهد، زارع با حکم هیئت حل اختلاف می‌تواند در حدود امکانات خود هزینه‌های لازم را پرداخت کرده و امور زراعی را انجام دهد. در این صورت، تا زمانی که مالک کلیه هزینه‌های انجام شده توسط زارع را نپردازد و وظایف خود را انجام ندهد، تنها دو درصد از کل محصول به مالک تعلق خواهد گرفت. تبصره این ماده تاکید می‌کند که هیئت‌های حل اختلاف در این موارد خارج از نوبت به موضوع رسیدگی و حکم صادر خواهند کرد.

 منع اخراج زارع و تغییر نسق زراعی (ماده بیست و دوم)

ماده بیست و دوم به حمایت از حقوق زارعین می‌پردازد و مقرر می‌دارد که کلیه زارعینی که در تاریخ تصویب قانون در زمین هر ده به کشت مشغول بوده‌اند، ساکنین همان ده شناخته می‌شوند و هیچ مالکی حق ندارد به هیچ عنوان زارع را از ده یا از اراضی مورد کشت و کار اخراج نماید یا از زراعت او ممانعت به عمل آورد.

تبصره‌های این ماده به مواردی نظیر انجام امور زراعی توسط مالک با رضایت زارع و خرید ریشه و اعیانی، اختیارات مالک در ملک مفروزی باقی‌مانده و امکان خرید اراضی توسط وزارت کشاورزی در صورت عدم بهره‌برداری صحیح توسط مالک اشاره دارد.

خودداری زارع از کشت و کار (ماده بیست و سوم)

ماده بیست و سوم به وضعیت خودداری زارع از کشت و کار یا عدم انجام وظایف خود می‌پردازد. در این صورت، مالک می‌تواند به هیئت حل اختلاف مراجعه کند. هیئت پس از رسیدگی، چنانچه زارع معاذیر موجهی نداشته باشد، زمین را از تصرف او خارج خواهد کرد.

نحوه تقسیم محصول و حقوق اعیانی

مواد بعدی قانون به نحوه تقسیم محصول و حقوق مربوط به اعیانی‌های احداث شده توسط زارع می‌پردازد.

تقسیم محصول (ماده بیست و چهارم)

ماده بیست و چهارم مقرر می‌دارد که سهم زارع و مالک از محصول هر نوع زراعتی طبق عرف و عادت معمول هر محل تقسیم خواهد شد. با این حال، از تاریخ تصویب قانون، در کلیه نقاط کشور، مالک موظف است در زراعت آبی پنج درصد و در زراعت دیم ده درصد از درآمد خالص مالکانه‌ی جنسی خود را به منظور ازدیاد سهم کشاورزان به زارع بپردازد. تبصره این ماده نیز به وضعیت مناطقی که تهیه عوامل زراعت بر عهده مالک یا گاوبند و کار زراعت بر عهده برزگر است، اشاره کرده و مقرر می‌دارد که مقادیر مذکور به سهم برزگر اضافه می‌شود.

 حقوق اعیانی زارع (ماده بیست و پنجم)

ماده بیست و پنجم به صراحت اعلام می‌کند که اعیانی‌های زراعی احداث شده توسط زارع متعلق به او است و حق دارد به نام خود به ثبت رسانده و سند مالکیت بگیرد.

با این حال، احداث اعیانی‌های جدید منوط به جلب رضایت کتبی از طرف مالک خواهد بود. تبصره این ماده نیز به وظیفه مالک در واگذاری زمین برای ساخت مسکن و تاسیسات عمومی در دهات غیر مشمول مقررات انتقال و تقسیم اشاره دارد.

قانون روابط زارع و مالک با تعیین دقیق وظایف و حقوق متقابل طرفین، نقش مهمی در تنظیم روابط در نظام بهره‌برداری اراضی کشاورزی ایفا می‌کند.

این قانون با هدف حمایت از حقوق زارعین، تامین زیرساخت‌های لازم برای تولید و تقسیم عادلانه محصول، گامی مهم در راستای توسعه پایدار کشاورزی و بهبود وضعیت معیشتی کشاورزان برداشته است. درک صحیح از مواد این قانون و اجرای دقیق آن می‌تواند به کاهش اختلافات و افزایش بهره‌وری در بخش کشاورزی منجر شود.